(Deze tekst verscheen als opiniestuk in de Gazet van Antwerpen op 01-07-2016)
Waarom het brexitreferendum niet zomaar vergeleken kan worden met een volksraadpleging over Oosterweel
De Britten hebben in hun referendum voor de brexit gestemd. Mogelijk komt er ook in Antwerpen nog eens een volksraadpleging over de Oosterweelverbinding. Zijn er gelijkenissen tussen de twee referenda?
Zeven jaar geleden vond in Antwerpen een volksraadpleging plaats over een snelweg. De snelweg werd weggestemd. Sommigen verketterden toen de volksraadpleging als democratisch instrument, wegens te bot, te emotioneel, te simplifiërend, te polariserend. De voorbije week doken al deze labels opnieuw op nadat een meerderheid van de Britten had gestemd voor het verlaten van de Europese Unie. En ook deze keer schreeuwde vooral het verliezende kamp moord en brand. Er zijn interessante debatten te voeren over zin en onzin van volksraadplegingen, maar bovenstaande argumenten vinden we weinig probaat.
Of zullen we dan meteen ook maar de verkiezingen afschaffen? Want is er iemand die oprecht denkt dat mensen bij keuzes voor partijen en personen vooral rationele afwegingen maken en bij volksraadplegingen per definitie onbezonnen handelen? Waarom wijzen Vlaamse kranten dan al maandenlang op een populistische presidentskandidaat in Amerika die succesvol appelleert aan buikgevoelens?
Met de handrem op
De Britse Leave-stemmer zou misleid zijn door demagogen. Dat is niet uitgesloten. Maar is het niet vruchtbaarder om te erkennen dat de anti-Europese onderstroom aan de overkant van het Kanaal nu eenmaal diepgeworteld is, politiek breed gedragen wordt en van oudsher door de tabloids eerder aangedikt wordt dan bevraagd, ook bij ‘gewone’ verkiezingen? Zelfs prominente politici uit het Remain-kamp voerden campagne met de handrem op.
Het zou wel eens kunnen dat de uitslag van de Britse volksraadpleging al maanden vastlag, zoals dat ook in 2009 in Antwerpen het geval was, toen peilingen een half jaar voor de volksraadpleging al aangaven dat 60% van de mensen tegen de Oosterweelverbinding zou stemmen. De campagne heeft toen nauwelijks verschuivingen gebracht in stemintenties. De volksraadpleging maakte slechts zichtbaar wat al langer leefde.
De verdienste van een volksraadpleging is dat ze dat laatste op een andere manier doet dan verkiezingen. Bij verkiezingen gaat het om een keuze tussen Delhaize of Lidl, bij een volksraadpleging kies je tussen de biefstuk of de sojaburger, wat toelaat rechttoe-rechtaan te kiezen, buiten het pakket van wat politieke partijen voorleggen. En dan krijg je niet-klassieke boodschappen en allianties die de wereld plots op een andere manier in kaart brengen. Sinds vorige week donderdag kan niemand nog naast de grote kloof kijken die Groot-Brittannië opsplitst in winnaars en verliezers van de globalisatie, of naast de culturele oorlog tussen de haves en de have-nots en de disconnect tussen generaties.
Morele crisis
Ook onmiskenbaar werd opeens de morele crisis van een continent. De brexit bevestigt immers de perceptie van een Europa als economisch verbond: als je er geen profijt uithaalt, stap je er toch uit? De Britse volksraadpleging kan de katalysator zijn om eindelijk werk te maken van een Europa dat verder reikt dan dat soort verbond, een Europese democratie waarin het verlangen naar bescherming en lokale autonomie – take back control – kan worden verenigd met solidariteit en pan-Europese politieke lichamen. In dat opzicht is het geen drama dat een anti-Unieland uit de Unie stapt. Hier ligt een kans voor Europa.
Verschillen
Het volk rechtstreeks raadplegen heeft zijn waarde, al is de ene volksraadpleging de andere niet. Zelf vinden we de Antwerpse aanpak beter dan de manier waarop dat in Groot-Brittannië gebeurde. We zien een paar cruciale verschillen.
Bij de brexit nam de politieke wereld het initiatief, met als inzet het politieke leiderschap en dus persoonlijke carrières. Daardoor werd een schijndebat gevoerd tussen twee vleugels van een partij en wordt het land nu al geconfronteerd met een machtsvacuüm en gebroken campagnebeloftes. In Antwerpen gingen en gaan het initiatief én de campagne uit van burgerbewegingen.
Ze moeten handtekeningen verzamelen vooraleer kan worden overgegaan tot de volksraadpleging, wat meer legitimiteit geeft aan het gebeuren. Tijdens de volksraadpleging in Antwerpen hield de politieke wereld zich op de achtergrond, bij de brexit-campagne voerden politici het hoge woord, druk zettend op het volk in plaats van het omgekeerde toe te laten. Politici hebben een aantal instrumenten ter beschikking om hun politieke doelen te bereiken, maar het inroepen van een volksraadpleging hoort daar ons inziens niet bij.
Een ander verschil schuilt in de vraagstelling. In Antwerpen ging en gaat het niet over een duim omhoog of omlaag, wel over de vraag of de stad Antwerpen gunstig advies moe(s)t geven bij een bouwaanvraag.
Na de volksraadpleging van 2009 adviseerde de stad negatief, daarmee tegemoetkomend aan de uitslag van de volksraadpleging.
De Vlaamse overheid liet vervolgens de bouwaanvraag aanpassen, wat voor de initiatiefnemers van de volksraadpleging echter niet volstond, waardoor nu, zeven jaar later, een nieuwe volksraadpleging in voorbereiding is. Cruciaal in een democratie is dat een simpele majority rule gecounterd kan worden door checks and balances. Bij de Antwerpse volksraadpleging bestaat alleszins dat kader.
Verder kan worden gesteld dat de schaal (gemeentelijk) en het onderwerp (concreet bouwproject) van de Antwerpse bevraging zich wellicht beter lenen tot een volksraadpleging dan het beslissen over het lot van een land en zelfs een continent. Ook lag en ligt in Antwerpen een gevalideerd alternatief op tafel, terwijl de brexit een grote sprong in het duister is.
Het gevolg van de vorige volksraadpleging in Antwerpen is alleszins duidelijk: hadden we die niet georganiseerd, dan was het overkappen van de Antwerpse Ring definitief onmogelijk geworden, want een viaduct van achttien baanvakken zou daarvoor nu in de weg liggen. Zo zie je maar waar een volksraadpleging toe kan leiden, tot een droom voor een hele stad. No regrets here.
Manu Claeys, voorzitter stRaten-generaal en Cornelius Claeys masterstudent European Studies KU Leuven
Gazet van Antwerpen 01-07-2016 pag. 24
http://www.gva.be/cnt/dmf20160701_02366012